Francesk Radi nuk ka hyrë rastësisht në panteonin e kulturës shqiptare. Një fill gjaku, si dhe një gen i ndritur burrash të mençur të kombit, e frymëzoi artistin që të sfidonte persekutimin në komunizëm e të mbetej si rrallëkush më i dashuri dhe më i pëlqyeri në zemrën e popullit shqiptar, të artistëve e familjes.
“Dënimin tim në Fushë-Arrëz e kalova me një fjali… Nuk dëshiroja që në shpirtin dhe në zemrën e pastër të fëmijëve të mi të mbillja hijen e mllefit, që dalëngadalë mund të kultivohej e të shndërrohej nesër në një ves të dëmshëm, po aq sa edhe vesi i mburrjes. Mbolla tek ata vetëm dashurinë njerëzore”, ka shkruar Françesk Radi në dorëshkrimet e tij.
Dy vjet pas largimit të tij nga jeta ky kumt për bashkëshorten Tefta Radi është edhe më shumë emocionues.
Ajo përlotet, ndërsa tregon librin e porsadalë nga shtypi, “Françesk Radi, jetë në kitarë”. Libri u përgatit nga Tefta Radi dhe Demir Gjergji, ku janë përfshirë, jo vetëm autobiografia e Françeskut, por edhe kujtime të atyre që udhëtuan në kalvarin e jetës dhe në skenë me artistin e talentuar.
Radi e nis autobiografinë e tij duke na njohur me origjinë e familjes.
Nëna e Frannçesk Radit, Roza, kishte trashëguar emrin e gjyshes, gruas që lindi një nga korifejtë më të mëdhenj të kulturës shqiptare At Vinçens Prennushin.
At Prennushi ishte shkrimtar, studiues, përkthyes, albanolog, një nga personalitet më të shquara të Rilindjes Kombëtare, njëherazi dhe i kishës katolike. Gjatë diktaturës, At Prennushi “u shpall armik i popullit, u burgos dhe u shua në duart e Arshi Pipës, në burgun e Durrësit më 1949, në moshën 60-vjeçare nga torturat çnjerëzore të regjimit komunist. Dosja e tij mban numrin 1245”,
shkruan Francesk Radi. E ndërsa Radi rrëfen për të, nuk mund të mos na kujtohet At Prennushi si autor i “Visareve të kombit”, studimit të parë shkencor të folklorit, që u botua në Sarajevë që në vitin 1911, por regjimi komunist ia fshiu autorësinë, ndërsa “Visaret” për gati një shekull u bënë burim studimi për gjuhëtarët e albanologët, e në shumë raste për fat të keq edhe burime plagjiature…
Frannçesk Radi ka lënë disa shenja, gurë kilometrikë, në historinë e muzikës shqiptare. Ai ka shënuar prodhimin e videoklipit të parë me këngën “Adresa” në vitin 1971. Ai ka qenë pjesë e rëndësishme e orkestrës së parë të xhazit shqiptar të drejtuar nga Gaspër Çurçia, duke u ngjitur që në moshën 16-vjeçare në festivalin më të rëndësishëm të vendit në RTSH, dhe më pas shënoi krijimin e një muzike moderne origjinale shqiptare në festivalin e 11-të.
Kënga e tij “Kur dëgjojmë zëra nga Bota”, tip Rolling Stons, me tekst të Sadik Bejkos u ndalua për “shfaqje të huaja dhe tendenca të huaja”, duke e lënë kantautorin e madh 20 vjet jashtë skenës së festivalit. “Largimi i Françeskut nga skena, krijoi një gropë të madhe në këtë festival” shprehet Sadik Bejko.
Për Radin nisi një jetë e vështirë, nisi të përndiqej nga sigurimi i shtetit, i internuar në Fushë-Arrëz. Por sërish Radi, la atje një gur tjetër kilometrik në historinë e muzikës shqiptare, krijoi orkestrën dhe nxori në skenë këngëtarë të denjë të festivaleve kombëtare. Nuk është rasti të përshkruhen të gjitha vuajtjet e Françesk Radit, por sesi krijimtaria atë e mbante gjallë, siç rrëfen në dorëshkrimet e tij:
“Në mes të kësaj të keqeje të madhe, një diçka më ka ngrohur disi brenda vetes gjatë gjithë kohës. Në dokumentet personale, të paktën kurrë nuk mohonin aftësitë e mia, cilësuar prej tyre, si aftësi të mira profesionale. Askush nuk mund ta mohonte talentin tim. Edhe pse isha 22 vjeç dhe pjesë e një familjeje të deklasuar, nga Tirana- nga një emër i adhuruar prej të gjithëve, me energji krijuese, plot pasion për muzikën, pasi isha në lulen e rinisë- më larguan në fushë Arrëz. Ishte sistemi. Ishte kohë diktature”, shkruan Françesk Radi në dorëshkrimet e tij.
Pengu i Françesk Radit, s’i kërkuan kurrë falje
Francesk Radi iu përkushtua këngës deri në ditët e fundit të jetës. Vetëm pak orë para 3 prillit 2017, kur dha frymën e fundit, ai kishte punuar në studio, rrëfen Tefta Radi. Puna për të bërë CD-në e këngëve të tij edhe në anglisht e ky dorëshkrim u lanë në mes. Francesk Radi iku nga kjo jetë me një peng në zemër, që askush nuk i kërkoi falje.
“Askush nuk më kërkoi falje mua e të tjerëve si unë, edhe kur diktatura në vitet ’90 dhe demokracia trokiti. Lashë pas ëndrrat e bukura të Institutit të Lartë të Arteve, punën në orkestrën e Raditeleviozionit shqiptar, në Big Bendin e Gaspër Çurçisë.
Muzikanti Gaspër Çurçia, mjeshtër i trompës dhe i xhazit, një i talentuar i jashtëzakonshëm, pati një fund tragjik. U ekzekutua nga diktuara më e egër e kohës”, ka shkruar Françesk Radi. E kështu Radi, duke na treguar zemrën e madhe të tij dhe pjekurinë e parakohshme, që në moshën 23-vjeçare, ka shkruar:
“Njëtrevjeç djalë, u nisa drejt veriut të vendit, me kurajën për të gjetur edhe atje vetveten. Por jo pa dhembje. Përpara meje do të shfaqej një tjetër botë. Një tjetër shoqëri duhej të krijoja rishtazi, por me kujdes për ta ruajtur veten nga gojët e liga, të cilat gjenden në çdo kohë, në çdo epokë dhe kudo.”
Këto dorëshkrime të Radit na e risjellin nga qielli në tokë si një artist të madh, dhe një humanist të pashoq. Kjo thjeshtësi që tregon në rrëfimet e tij, është gati hyjnore. Bashkëshortja Tefta Radi, duke i lagur herë pas here me lot dorëshkrimet e Françeskut, si dhe kujtimet e festivaleve të rrëfyera nga kolegët, tha: “E kemi konceptuar librin që të mos jetë vetëm biografik, por edhe të shkruhen të vërtetat për historinë e vendit dhe të kulturës shqiptare.”
Radi rrëfen në faqet këtij libri për gjyshin e tij Nushin, që humbi jetën nga një hemorragji cerebrale moshë të re dhe i vëllai Imzot Vinçens Prenushi u kujdes për katër vajzat që la pas, mes tyre dhe nënën e tij, Rozën. Duke përshkruar jetën e familjes së Françeskut, filli historik lidh familjet më fisme dhe intelektuale të Shkodrës, por edhe me personalitete të vendit.
Baltua, babai i Frankos, ishte instrumentist në kontrabas dhe në këtë libër është botuar një foto ku ai ishte pjesëtar i grupit të Prizrenit me kontrabas, në vitin 1923. Historia e muzikës, lidhet gradualisht në këtë libër me historinë e arteve, kulturës dhe arsimit në Shqipëri. Halla e tij Xhuliana Radi, që kishte studiuar në kolegjet italiane ka qenë në Pukë mësuese me Migjenin në vitin 1936.
Nuk nuk mungojnë fotot që zbulojnë mozaikë nga historia e Shqipërisë që nga vitet ‘20, ku në të njëjtën anije vjen nga Italia Lazër Radi me intelektualen e shquar Musine Kokalari. E zbulon lidhje të shumta të Radëve apo Prenushëve me personalitetet e mëdha të vendit nga veriu në Jug të Shqipërisë.
