Informaliteti i punës (puna pa kontratë, ose pagë më e lartë sesa deklarohet) është rritur në pesë nga gjashtë vendet e Ballkanit Perëndimor, në periudhën 2016-2019, me përjashtim të Serbisë, sipas një raporti të fundit të të SELDI- rrjeti i Europës Juglindore për Lidership, Zhvillim dhe Integritet.
Niveli më i lartë i informalitetit të punës është në Kosovë, me 83% në 2019-n (nga 81% në 2016-n), e ndjekur nga Bosnja dhe Hercegovina, me 48% (nga 37% në 2016-n). E treta renditet Shqipëria, me një tregues të informalitetit të punës prej 47%, nga 39% që ishte në vitin 2016. Serbia është shteti i vetëm që ka shënuar një rënie në nivelet e punësimit të fshehur që nga 2016-a (me 5.7 pikë përqiinndje në 46%).
Rritja më e lartë e informalitetit të punës gjatë kësaj periudhe është regjistruar në Maqedoninë e Veriut, nga 30 në 42%, ndërsa në Mal të Zi ka shkuar në 41%, nga 39% në 2016-n.
Sipas raportit, puna pa kontratë pune ose marrja e një shpërblimi më të lartë se sa pretendohet në kontratën e punës, të dyja pasqyrojnë praninë e punësimit të fshehur.
Përqindja e atyre që punojnë pa asnjë kontratë është më e larta në Kosovë (25%). Për praktikën e fshehjes së pagës aktuale, Shqipëria renditet e para me gati gjysmën (46%) të të gjithë të anketuarve të angazhuar në një punë kryesore që raportojnë që punojnë duke mos pasur fare kontratë ose duke marrë një pjesë të pagës jozyrtarisht.
Kjo tregon se ndërsa natyra e marrëveshjes kontraktuale (ose mungesa e saj) ndryshon ndërmjet vendeve, të gjitha ato kanë përqindje të lartë të punës së padeklaruar, madje edhe përqindja më e ulët në Maqedoninë e Veriut (27%) tejkalon një të katërtën e të gjithë të punësuarve në një vend pune, thuhet në raport.
Për shkak të nivelit të lartë të fshehjes së pagës reale, Shqipëria ka dhe raportin më të lartë të praktikave të fshehura në mbulimin me sigurime shoqërore për vitin 2019. 34% e të anketuarve kanë raportuar se sigurimet u paguhen për paga më të ulëta sesa jo që marrin realisht. Pas Shqipërisë këtë tregues e kanë më të lartë Serbia dhe Maqedonia e Veriut me 27%.
Sipas raportit, praktikat e fshehta që lidhen me sigurimet shoqërore përfshijnë punonjësit, që ose nuk paguajnë asnjë kontribut, ose paguhen vetëm në bazë të një page “zyrtare” më të ulët se ajo reale. Rezultatet e anketës mbi këto praktika pasqyrojnë natyrshëm treguesit e punës së padeklaruar, pasi mbulimi i sigurimeve shoqërore është i lidhur ngushtë me kontratën e punës.
Sektori më i prekur nga ekonomia e fshehur në rajon është bujqësia. Kjo është veçanërisht e vërtetë për Shqipërinë, Serbinë dhe Bosnje-Hercegovinën. Më pas renditen pasuritë e paluajtshme, tregtia me shumicë dhe ndërtim.
Sektori i shërbimeve (kryesisht restorantet, hotelet, transporti dhe tregtia) është gjithashtu i prekur nga informaliteti. Në Shqipëri, sektorë të tjerë të prekur janë industria e këpucëve dhe veshjeve, minierat dhe prodhimi.
Sektori i modës, i cili ka ndikim të rëndësishëm në punësim dhe ekonomi, ka gjithashtu nivele të konsiderueshme informaliteti.
Në Maqedoninë e Veriut, pagat në zarf gjenden kryesisht në industrinë e ndërtimit. Megjithatë, rastet e shpeshta mund të gjurmohen edhe në bujqësi, hotele, kafene dhe restorante.
Shkaqet e informalitetit
Sipas 45.7% të bizneseve në Maqedoninë e Veriut dhe 72.9% në Shqipëri, korrupsioni është faktori më i rëndësishëm për ekzistencën e ekonomisë së fshehur.
Kjo e bën publikun të besojë se taksat nuk përdoren siç duhet për shërbime publike me cilësi të lartë.
Anketa e Buxhetit të Hapur 2019 konfirmon se publikut të gjerë në rajon i mungon informacioni i aksesueshëm mbi mënyrat se si qeveritë e tyre mbledhin dhe shpenzojnë buxhetet kombëtare.
Toleranca e lartë ndaj evazionit të taksave dhe kontributeve të sigurimeve shoqërore është kultivuar në Ballkanin Perëndimor për shkak të perceptimit se autoritetet tatimore dhe në përgjithësi sistemi publik janë të korruptuar, thuhet në raport.
Informaliteti në Ballkanin Perëndimor mund t’i atribuohet një morie shkaqesh, si:
morali i ulët tatimor;
nivele të larta të papunësisë (në veçanti tek të rinjtë dhe papunësia afatgjatë);
mjedis i dobët i biznesit dhe nivele shumë të larta varfërie;
Mungesa e besimit në institucionet e qeverisë dhe perceptimi i lartë i korrupsionit;
inspektime dhe auditime të pamjaftueshme;
burokracia, ndryshimi i shpeshtë i legjislacionit dhe vonesat nga shteti për rimbursimin e TVSH-së./Monitor
